Θεοχάρης Ι. Κουφάκης, Παθολόγος με εξειδίκευση στον Σακχαρώδη Διαβήτη, Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Ακαδημαϊκός Υπότροφος, Τμήμα Ενδοκρινολογίας και Μεταβολισμού – Διαβητολογικό Κέντρο, Α’ Παθολογική Κλινική ΑΠΘ, Νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ
Η Ορθόδοξη νηστεία (ΟΝ) αποτελεί παραλλαγή της κλασικής Μεσογειακής διατροφής, της οποίας τα οφέλη στην ανθρώπινη υγεία είναι καλά τεκμηριωμένα από μεγάλο όγκο ερευνητικών δεδομένων. Σύμφωνα με τις επιταγές της Ορθόδοξης εκκλησίας, οι πιστοί θα πρέπει να νηστεύουν για συνολικά 180-200 ημέρες κατά τη διάρκεια του ημερολογιακού έτους, μία διαδικασία που στοχεύει στον εξαγνισμό σώματος και ψυχής.
Κύριες περίοδοι νηστείας αποτελούν η Σαρακοστή (48 ημέρες πριν το Πάσχα), η νηστεία των Χριστουγέννων (40 ημέρες) και ο Δεκαπενταύγουστος (15 ημέρες), μεμονωμένες θρησκευτικές εορτές, καθώς και κάθε Τετάρτη και Παρασκευή. Κατά τη διάρκεια των περιόδων νηστείας απαγορεύεται η κατανάλωση κρέατος, γαλακτοκομικών και αυγών. Ωστόσο, επιτρέπεται η βρώση ψαριών, θαλασσινών, κρασιού και ελαιόλαδου, με εξαίρεση συγκεκριμένες ημέρες.
Η ΟΝ σχετίζεται με μείωση της προσλαμβανόμενης ενέργειας (κατά 180-208 θερμίδες/ημέρα συγκριτικά με τις μη νηστίσιμες περιόδους). Επίσης, παρατηρείται σημαντικός περιορισμός της κατανάλωσης λίπους, ειδικά του κορεσμένου (> 50%) και των trans λιπαρών οξέων (> 75%). Αντίθετα, αυξάνεται η πρόσληψη των «καλών» μονοακόρεστων λιπαρών οξέων, των οποίων η κατανάλωση σχετίζεται με μείωση του καρδιαγγειακού κινδύνου. Επίσης, κατά τη διάρκεια της ΟΝ αυξάνεται η κατανάλωση φυτικών ινών, υδατανθράκων, φυλλικού οξέος και μαγνησίου, ενώ παρατηρείται σημαντικός περιορισμός της πρόσληψης ασβεστίου και των βιταμινών D και B12. Αναφορικά με την κατανάλωση πρωτεϊνών, τα διαθέσιμα δεδομένα είναι αντιφατικά, με άλλες μελέτες να δείχνουν αύξηση και άλλες μείωση της πρόσληψης κατά τις περιόδους ΟΝ σε σύγκριση με τις μη νηστίσιμες ημέρες.
Η ΟΝ, σαν μη κρεατοφαγική δίαιτα, φαίνεται να έχει ξεκάθαρα θετική επίδραση στα επίπεδα των λιπιδίων του ορού. Συγκεκριμένα, κατά τις περιόδους νηστείας έχει παρατηρηθεί μείωση της ολικής και LDL (κακής) χοληστερόλης κατά 12.5 και 15.9%, αντίστοιχα. Από την άλλη μεριά, φαίνεται πως η μείωση συμπαρασύρει και την HDL (καλή) χοληστερόλη, χωρίς ωστόσο να είναι σαφές αν αυτό το γεγονός επηρεάζει δυσμενώς την καρδιαγγειακή υγεία. Αξίζει επίσης να σημειωθεί πως οι διαθέσιμες μελέτες δείχνουν ότι μετά τη διακοπή της νηστείας, τα επίπεδα των λιπιδίων του ορού επιστρέφουν στα προηγούμενα επίπεδα.
Σε ότι αφορά τη γλυκόζη νηστείας, κάποιες μελέτες έχουν καταδείξει μία τάση προς μία μη στατιστικώς σημαντική μείωση των επιπέδων της κατά περίπου 3 mg/dl μετά τη νηστεία. Μία άλλη μελέτη ανέδειξε σημαντική διαφορά της γλυκόζης πριν και μετά την περίοδο νηστείας των Χριστουγέννων ανάμεσα σε νήστες (-3.6 mg/dl) και μη νήστες (+4.4 mg/dl). Τα διαθέσιμα δεδομένα υποδηλώνουν αρνητική επίδραση της ΟΝ στα επίπεδα της αρτηριακής πίεσης, καθώς η συστολική αρτηριακή πίεση φαίνεται να αυξάνει κατά περίπου 8 mm Hg κατά τη διάρκεια αυτής. Εξήγηση για αυτήν την παρατήρηση θα μπορούσαν να αποτελέσουν η προσθήκη μεγαλύτερης ποσότητας αλατιού κατά τη νηστεία, προς χάριν της γεύσης, αλλά και η μειωμένη διατροφική πρόσληψη του ασβεστίου, δεδομένου ότι το τελευταίο έχει ευνοϊκή επίδραση στη ρύθμιση της αρτηριακής πίεσης.
Αναφορικά με το σωματικό βάρος φαίνεται ότι κατά τη διάρκεια της νηστείας υπάρχει μία μείωση κατά περίπου 2%, ενώ άλλες μελέτες είναι ενδεικτικές μείωσης του Δείκτη Μάζας Σώματος κατά 0.4 kg/m2.
Σε αντίθεση με την κοινή πεποίθηση ότι η ΟΝ οδηγεί σε ανάπτυξη αναιμίας λόγω μη βρώσης κρέατος, τα διαθέσιμα δεδομένα είναι καθησυχαστικά. Οι νήστες βρέθηκαν να έχουν ικανοποιητικά επίπεδα σιδήρου και των σχετικών αιματολογικών παραμέτρων, παρά τον περιορισμό της κατανάλωσης κρέατος, προφανώς λόγω της αυξημένης πρόσληψης μη ζωικών πηγών σιδήρου, όπως τα όσπρια. Κάποιο ρόλο ίσως παίζει και η επαρκής πρόσληψη της βιταμίνης C λόγω άφθονης κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών κατά τις περιόδους νηστείας, η οποία ως γνωστόν διευκολύνει την απορρόφηση του σιδήρου.
Ένας ειδικός υπότυπος της ΟΝ, με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και πιθανώς επιδράσεις, είναι η Αθωνική νηστεία, όπως αυτή επιτελείται από τους μοναχούς του Αγίου Όρους. Το συγκεκριμένο είδος της ΟΝ χαρακτηρίζεται από την καθολική αποχή από το κρέας (ακόμη και κατά τις μη νηστίσιμες περιόδους) και την ενσωμάτωση στοιχείων διαλειμματικής νηστείας, καθώς οι μοναχοί απέχουν της τροφής από τη δύση μέχρι την αυγή του ηλίου εξαιτίας των θρησκευτικών τους καθηκόντων. Συγκριτικά με την κλασική ΟΝ, η Αθωνική δίαιτα χαρακτηρίζεται από μειωμένη πρόσληψη θερμίδων, κάτι που αντικατοπτρίζεται στο καλό ανθρωπομετρικό (μειωμένο σωματικό λίπος) και λιπιδαιμικό προφίλ των μοναχών του Αγίου Όρους. Επίσης, πρόσφατα ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι η Αθωνική διατροφή σχετίζεται με αύξηση δύο «καλών» αδιποκινών, της αδιπονεκτίνης και της ιρισίνης, των οποίων οι συγκεντρώσεις στο πλάσμα εμφανίζουν αντίστροφη συσχέτιση με τον κίνδυνο ανάπτυξης Σακχαρώδη Διαβήτη και καρδιαγγειακών νοσημάτων.
Κάποιες δυνητικά αρνητικές επιπτώσεις της νηστείας, κυρίως σε ό,τι αφορά στη μειωμένη πρόσληψη ασβεστίου και των βιταμινών D και B12 (λόγω αποχής από τα γαλακτοκομικά και το κρέας), χρήζουν περαιτέρω διερεύνησης στο μέλλον.
Συμπερασματικά, η ΟΝ φαίνεται να έχει αρκετές θετικές επιδράσεις στην ανθρώπινη υγεία, αλλά και κάποιες που χρήζουν περαιτέρω αξιολόγησης. Θα πρέπει ωστόσο να γίνει σαφές, ότι όλες οι μέχρι σήμερα μελέτες έχουν διεξαχθεί σε υγιείς πληθυσμούς και δεν υπάρχει κανένα διαθέσιμο δεδομένο για την επίδραση της τελευταίας σε «ειδικές» κατηγορίες πληθυσμού, όπως εγκυμονούσες, παιδιά, άτομα με Σακχαρώδη Διαβήτη, γυναίκες με οστεοπόρωση, κ.τ.λ. Ειδικά για τα άτομα με διαβήτη, η αύξηση της κατανάλωσης υδατανθράκων κατά τις περιόδους νηστείας απαιτεί προσοχή. Καλό θα είναι να προτιμώνται τροφές με υψηλή περιεκτικότητα σε φυτικές ίνες και με χαμηλό γλυκαιμικό δείκτη. Σε άτομα που κάνουν χρήση ινσουλίνης (εντατικοποιημένα σχήματα ή αντλίες) ,θα πρέπει η ποσότητα, το είδος και η ώρα λήψης των υδατανθράκων να συντονίζονται με τη δόση και τον χρόνο δράσης του σκευάσματος ινσουλίνης που χρησιμοποιείται. Τέλος, είναι σκόπιμο οι ασθενείς να συμβουλεύονται τον γιατρό τους πριν ξεκινήσουν περιόδους νηστείας και ειδικά όταν αυτές πρόκειται να είναι παρατεταμένες.
Βιβλιογραφία
- Koufakis T, Karras SN, Antonopoulou V, Angeloudi E, Zebekakis P, Kotsa K. Effects of Orthodox religious fasting on human health: a systematic review. Eur J Nutr. 2017;56:2439-55.
- Karras SN, Koufakis T, Petróczi A, Folkerts D, Kypraiou M, Mulrooney H, et al. Christian Orthodox fasting in practice: a comparative evaluation between Greek Orthodox general population fasters and Athonian monks. Nutrition. 2018;59:69-76.
- Koufakis T, Karras SN, Zebekakis P, Kotsa K. Orthodox Religious Fasting as a Medical Nutrition Therapy for Dyslipidemia: Where do we stand and how far can we go? Eur J Clin Nutr. 2018;72:474-9.
- Karras SN,Koufakis T, Adamidou L, Polyzos SA, Karalazou P, Thisiadou K, et al. Similar late effects of a 7-week orthodox religious fasting and a time restricted eating pattern on anthropometric and metabolic profiles of overweight adults. Int J Food Sci Nutr. 2021;72:248-58.
- Karras SN, Koufakis T, Adamidou L, Dimakopoulos G, Karalazou P, Thisiadou K, et al. Effects of Christian Orthodox Fasting Versus Time-Restricted Eating on Plasma Irisin Concentrations Among Overweight Metabolically Healthy Individuals. Nutrients. 2021;13:1071.